[江苏省10月1日起将全面取消手机长途漫游费]
Мемлекет — белг?л? б?р аума??а иел?к ет?п, сол жердег? халы?ты? ерк?н дамуына м?мк?нд?к берет?н, ?о?ам таби?атынан туындайтын орта? ?стерд? ат?ару?а ?ажетт? бас?аруды? жо?ар?ы д?режеде ?йымдас?ан ж?йес?, саяси бил?к ?йымы. Егеменд?кке ие ж?не ?о?амды бас?аруды арнайы механизмдер (аппарат) ар?ылы ж?зеге асыратын ?о?амда?ы саяси бил?кт? ?йымдастыруды? ерекше т?р?, саяси ж?йен?? орталы? институты.[1]
Мемлекетт?? белг?лер?
- мемлекетт?? орталы? ж?не жерг?л?кт? бил?к органдары ж?йес? болады, о?ан за?ды, ат?арушы ж?не сот органдары, ?скер, полиция жатады;
- мемлекетт?? т?р?ындары ?к?мш?л?к-аума?ты? б?рлест?ктерге (облыс, аудан, ауыл, т.с.с.) б?л?нед? (ол б?рл?ктер ?р елде т?рл?ше аталады);
- мемлекетт?? шекарасы аны? белг?ленген аума?ы болады;
- мемлекетт?? ?скерд?, полицияны, сотты, бас?а мемлекетт?к мекемелерде ?ызмет ?стейт?н шенеун?ктерд? ?стау ?ш?н салы? жинайды;
- мемлекет за?дар ж?не бас?а нормативт?к-???ы?ты? акт?лер шы?арады, соларды? к?мег?мен ?о?амда т?рт?п орнатады.
Мемлекет т?рлер?
Мемлекет ??рылымы бойынша келес? т?рлерге б?л?нед?:
- Унитарлы? (лат. unitas — б?рт?тас, б?р?ккен) ??рылыста саяси бил?к б?р орталы??а ба?ынады, мемлекет ?ш?нде ?з алдына б?лек бас?а ??рылым?а жол бер?лмейд?. Оны? территориясы, конституциясы б?р болады. Мемлекетт?к бил?кт?? жо?ары органдар ж?йес?, азаматты?ы орта?. Мысалы, Италия, Франция, ?аза?стан т.б. осы т?рге жатады.
Унитарлы мемлекет - ?к?мш?л?к-территориялы? б?рлест?ктерд?? саяси дербест?г? болмайтын мемлекетт?к ??рылыс т?р?. Мемлекетт?к ??рылыс?а келес? сипаттамалар т?н: елд?? б?к?л территориясында те? ж?рет?н б?рт?тас конституция; за?ды к?ш? б?к?л территория?а таралатын жо?ар?ы мемлекетт?к бил?к органдарыны? б?рт?тас ж?йес?; б?рт?тас ???ы? ж?йес?; бил?кт?? муниципалды органдарыны? жалпы мемлекетт?к органдар?а ба?ынуы.[1]
- Федерация (лат. foederatio — ода?, б?рлест?к) — белг?л? б?р саяси т?уелс?зд?г? бар, б?рнеше мемлекетт?к ??рылымдарды? б?р?г?п ода?ты? жа?а б?р мемлекетт? ??руы. Федерация мен о?ан к?рет?н субъект?лерд?? м?ндеттер? арасында?ы айырмашылы?тар жалпымемлекетт?к конституциямен реттелед?. ?р субъект?н?? ?з?н?? жо?ар?ы билеу (за? шы?арушы, ат?арушы, сот органдары болады). М?ндай мемлекеттерге А?Ш, Германия, Малайзия, т.б. жатады.
Мемлекет бас?аруы бойынша
- Монархия (гр. μοναρχ?α — б?рт?тас бил?к) — абсолютт?к ж?не конституциялы? болып ек?ге б?л?нед?. Абсолютт?к монархия
— м?ралан?ан та? иес?н?? (монархты?) еш?андай за?дармен шектелус?з, ?з ?алауынша дара бил?к ж?рг?зу?. Шы??ыс хан ж?не оны? ?рпа?тары билеген ?ыпша? мемлекеттер?, XVIII ?асырды? со?ында?ы буржуазиялы? революция?а дей?нг? Людовиктер бас?арып келген Франция осы абсолютт?к монархия?а мысал. Атадан бала?а м?ра боп ?ал?ан бил?к иес?н?? мемлекетт?? сайланып ?ойылатын бас?ару органдарымен б?те ?айнасып, демократиялы? ?станымдармен ?йлес?м тауып бас?аруын конституциялы? монархия дейд?. Мысал рет?нде ?аз?рг? Англия, Жапония мемлекеттер?н айту?а болады.
- Республикалы? бас?ару — парламентт?к ж?не президентт?к болып ек?ге б?л?нед?. Парламентт?к ж?йес? бар елдерде парламенттег? орындарды? к?пш?л?г?н сайлауда же??п ал?ан партия немесе партиялар коалициясы — премьер-министр бас?арады. ?к?мет ?з? жасап парламент бек?ткен ба?дарлама бойынша ж?мыс ?стейд?, парламентке есеп беред?. Парламент жетекш? р?л ат?арады, ?ажет десе, бас?арушы ?к?метт? ?ызметтен кет?ре алады. Парламент за?дарды ?сынады ж?не оларды ?абылдайды. Премьер-министр де парламентт?? ?арауына за?дар ?сынады. Сот бил?г? тек за?дар?а с?йен?п ж?зеге асырылады. Парламентт?к республикалы? бас?ару?а Италия, Германияны жат?ызу?а болады. Президентт?к ж?йеде президентт? ж?не парламентт? халы? сайлайды, за?ды бил?к пен ат?арушы бил?к ара?атынасы ?згеред?, ел президент? мемлекетт?? де, ?к?метт?? де басшылы?ын ?з ?олына алады. Президентт?к бас?ару ?лг?с? рет?нде А?Ш-ты келт?руге болады.
- Диктатура (лат. dictare — н?с?ау беру) — б?р ?ол?а шекс?з бил?кт?? жина?талуы, за?ды ая??а баса отырып, к?ш к?рсету ар?ылы мемлекет бас?аруды ж?зеге асыру. Диктатура мемлекетт?к бил?к формасыны? ерекше к?р?н?с? рет?нде монархиялы? ж?не республикалы? реж?мдер жа?дайында ?шыраса беред?.
?ызметтер?
Мемлекет мынадай ?ызметтерд? ат?арады: шаруашылы? ж?рг?зу (менш?к) м?селелер?н реттеу (б?лу), жер б?лу, алым-салы? ж?йес?н белг?леу, адамдарды? ???ы?ты? жа?дайын белг?леу, ?ор?анысты ?амтамасыз ету, та?ы бас?а мемлекет саяси ?йымдарды? ?ш?ндег? ерекше к?рдел?с? ж?не ?уаттысы бола отырып, б?к?л ?о?амды ?амтып, сол ?о?ам атынан оны? ?ш?нде де, сыртында да ?к?лд?к ет?п, сол ?о?ам ?ш?н ?ызмет етет?н саяси ?йым. Осы?ан орай мемлекетт?? ?о?ам ?м?р?не т?келей ж?не жанама ?сер етет?н ерекше органдары ж?не оны бас?а саяси ?йымдардан ажырататын белг?лер? бар:
- 1) ?з аума?ында б?к?л ?о?амны? жал?ыз ресми ?к?л? рет?нде халы?ты азаматты? т?р?ыда б?р?кт?ред?;
- 2) жо?ар?ы бил?к, т?уелс?зд?к мемлекетте ?ана болады. Ол бас?а мемлекеттерден т?уелс?з, я?ни сол ?о?амны? е? жо?ар?ы бил?г?н ?з ?олында ?стап, ?шк? ж?не сырт?ы саясатын ?з ?алауымен ж?зеге асырады;
- 3) за? к?ш? мен ???ы? нормаларын шы?ару, ???ы? шы?арма мемлекетке ?ана т?н;
- 4) билеуш? органдарыны? болуы. Оны? органдарында тек ?ана бас?ару ?с?мен ш??ылданатын арнайы ?ызметкерлер? болады. ?о?ам т?рт?б?н са?тау ?ш?н мемлекет ?скер? мен жаса?ы ??рылады. Сырт?ы к?штерд?? ы?палынан ?ор?ану ?ш?н олар?а ?арсы барлау ?йымдастырылады;
- 5) мемлекет органдары мен онда ?ызмет етет?н адамдарды ?аржыландыратын арнаулы материалды? ?ор болады, ондай ?ор жасау ?ш?н алым-салы? белг?лейд? ж?не жинайды;
- 6) ?з т?ра?ы, аума?ы бар. Сол аума?та бил?г? ж?ред?, ?м?р с?ред? ж?не оны ?ор?ау ма?сатында тынымсыз ?рекет жасайды. Бас?аруды ти?мд? ж?зеге асыру ?ш?н аума?ты ?к?мш?л?ктерге б?лед?.
- 7) ???ы?ты? ж?йен?? ?алыптасуы. Бас?арылатын ?о?амды? ?атынастарды реттеп, оларды ?ажетт? ?алып?а салып, т?рт?п орнату ?ш?н ???ы?ты? нормалар жасалынады.
Оларды жасап, ?абылдайтын мемлекетт?? ти?ст? ?к?летт? органы болады. Мемлекетт? шаруашылы? ж?рг?зу т?с?л?не ?арай ??л иеленуш?л?к, феодалды?, буржуазиялы?, социалды? деп б?лу ол?ылы?тарына ?арамастан б?г?нг? к?нге дей?н са?талып отыр. Сонымен б?рге батыс зерттеуш?лер? мемлекетт? м?дени белг?лер?не ?арай ислам, ?ытай, батыс, православты? деп ?ркениетт?к ж?ктеу нег?з?нде де б?лед?. Осы пайымдаулар?а ?оса мемлекеттерд? пайда бол?ан таби?и ортасына ?арай ?р? ?зендер айма?ында, те??з жа?алауларында, далалы-орманды жерлерде пайда бол?ан мемлекеттер деп б?луге болады. Мемлекетт?? пайда болуына ?р т?рл? таби?и орта мен ?леуметт?к жа?дай ?сер етед?, сонды?тан да белг?л? б?р аума?та?ы мемлекетт?? ?алыптасу барысы ?р т?рл? болады. Ол мемлекет туралы ?р т?рл? ?л?мдерд?? пайда болуынан к?р?нед?.
Тарихта
Жалпы ежелг? д?ниедег? мемлекеттерд?? ?алыптасуы кез?нде экономдау, бас?ару, ?ор?ану м?селелер?н шешу барысында адамдар б?рлест?г? жа?а сапалы? ?асиеттерд? бойына с???р?п, реттеу мен м?жб?рлеуд? к?шейт?п отыр?аны бай?алады. Ал адамдар ?ауымдасты?ыны? не ?ш?н реттеу мен м?жб?рлеуд? к?шейт?п отыр?аныны? себеб? ?р т?рл? елдердег? мемлекет туралы ??ымны? сол кезе?дег? т?с?н?ктер?нде жатыр. Ежелг? грек ойшылы Платон “ Мемлекет деген?м?з адамдарды? азаматты? борышын ?теу ?ш?н б?р?гу?” деп аны?тама бер?п, оны? пайда болуына е?бек б?л?н?с? ?сер етт? десе, ал оны? ш?к?рт? Аристотель “ Мемлекет деген?м?з адамдарды? пайдалы иг?л?к ?ш?н б?р?гу?” деп т?с?нд?рд?.
К?не Рим ойшылы Цицерон “Мемлекет деген?м?з орта? ?с, халы? иг?л?г?, ал халы? деген?м?з адамдарды? к?р?нген б?р ?осындысы емес, ол к?птеген адамдарды? ???ы? м?селес? бойынша кел?с?м? мен м?дделер б?рл?г?н?? н?тижес?нде байланыс?ан б?р?гу?” дейд?. “Мемлекет” с?з?н?? араб т?л?нен аудармасы “иел?к ету, иелену” деген ??ымды, я?ни белг?л? б?р аума??а, сол аума?та?ы халы??а иел?к етуд? б?лд?ред?. Ал т?рк? т?лдес халы?тарды? кейб?р? “мемлекет” с?з?н?? орнына “д?улет” с?з?н пайдаланады. Енд? д?улет деген?м?з байлы?, я?ни к?шпел? тайпаларда?ы мемлекетт?? ?алыптасуына ?сер еткен пайда табу идеясынан туында?ан. Сонымен мемлекетт?? ?р т?рл? себептерд?? н?тижес?нде пайда бол?анын оны? атауы да а??артады. Б?ра? ондай себептер к?п емес, шектеул?. мемлекетт?? ?алыптасуына географиялы? орта немесе таби?и орта, адам саны, шаруашылы? ж?рг?зу т?с?л? (экономика), ?нд?р?с т?с?л? мен е?бек б?л?н?с?, д?н немесе д?ниетаным ?спеттес ж?не бас?а да сырт?ы фактор ?сер етед?.
Е? ал?аш?ы мемлекеттер адам саныны? белг?л? б?р таби?и орта?а ?арама-?айшы келе бастауынан ?йымдасуда, шаруашылы? ж?рг?зуде ?згер?стер жасау?а м?жб?р бол?анды?тан пайда болса, кей?ннен осы мемлекеттерд?? ?здер? басы б?р?кпей жат?ан к?рш?лер?не ?ысым жасауынан к?рш? аума?тарда да ?ор?ану ма?сатында адамдар б?рлест?г? — мемлекет пайда болды. Кей?ннен сырт?ы к?штерден са?танып, ?ау?п н?тижес?нде б?р?ккен топтар ?ау?п н?тижес?нде жойыл?ан кезде ?айта ыдыра?ысы келед?. Б?ра? шаруашылы?ты б?рлес?п ж?рг?зуд?? аз уа?ыт болса да пайдалы екен?н к?рген сол аума?та?ы м?ддел? адамдар оларды? ?айта ыдырауына ?арсы болады. Осы кезде жа?а ?йымдас?ан топты бас?ару ?иындай баста?анды?тан д?ни к?з?арастарды ?алыптастыру ар?ылы бас?аруды же??лдетуге к?п к?ш салынды. Сырт?ы к?штерд?? ?ысымы кей жа?дайда басы б?р?кпей жат?ан елд?? б?р?гу?не ?сер етсе, кей жа?дайда ыдырап кету?не ?сер етед?.
Даму сатылары
Бил?кт?? б?р мазм?ннан б?р мазм?н?а ?ту? мен к?рдел?лену?не ж?не ?з аума?ыны? ке?ею?не ?арай мемлекет мынадай даму сатыларын бастан кеш?ред?:
- ном, полис — хал?ы да, аума?ы да аз, бас?ару ж?йес? ?арапайым протомемлекет);
- б?рнеше полис немесе тайпалы? ода?тарды? б?р?гу?нен пайда бол?ан, бас?ару ж?йес? ?лс?з, орта? за? ж?йес? жо? немесе нашар дамы?ан, ыдырап кету ?ауп? к?шт?, ?аз?рг? кездег? конфедерация?а ??сас ??рылым);
- орталы?тан?ан мемлекет — ?шк? ?к?мш?л?к айма?тарда экономикалы? ?арым-?атынастар к?шей?п, орта? а?ша, орта? за? ж?йес? енг?з?лген, ыдырап кету ?ауп? болмашы ?ана. М?ндай елдерд?? хал?ы ?детте ?лт деп аталады);
- империя; Орталы?тан?ан мемлекеттер к?шейе келе к?рш? елдер аума?тарын басып алады, ?р т?рл? шаруашылы? ж?йелер?н б?р?кт?р?п, ?р т?рл? ?о?амды? ??рылысы бар елдерд? к?шпен б?р орталы??а ба?ындырады, н?тижес?нде империя пайда болады.
Ассоциациялан?ан мемлекет
Ассоциациялан?ан мемлекет - мемлекет ?ш?л?к жи? мемлекет аралы? ?атынастарды? ерекше т?р?н б?лд?руге ?олданылатын ??ым. Нег?з?нен ассоциациялан?ан мемлекет рет?нде ер?кт? жолмен бас?а мемлекетке ?з?н?? егеменд?г?н?? б?р б?л?г?н (жи? ?ау?пс?зд?кт? ?амтамасыз ету ж?не сырт?ы саяси байланыстарды ж?зеге асыру, а?ша айналымын ?йымдастыру бойынша ?к?летт?л?ктерд?) берген мемлекет т?с?н?лед?.[1]
Буферл?к мемлекет
Буферл?к мемлекет - ек? немесе б?рнеше ?лкен мемлекет территориясы арасында орналас?ан мемлекет. Буферл?к мемлекет ?скери басып к?ру шег?нде орналас?ан, оны? территориясы ар?ылы ма?ызды транспортты? байланыс ?тед?. М?ндай мемлекет геосаяси т?р?ыда ти?мд? айма?ты ба?ылау?а м?мк?нд?к беред?.[1]
К?п?лтты? мемлекет
К?п?лтты? мемлекет - территориясында ?рт?рл? этностар - ?лттар, халы?тар мен бас?а этникалы? топтар т?ратын мемлекет.[1]
?лтты? мемлекет
?лтты? мемлекет - белг?л? б?р ?лтты? тарихи-этникалы? территориясында пайда бол?ан, оны? егеменд?г?н к?рсетет?н мемлекет.[1]
???ы?ты? мемлекет
???ы?ты? мемлекет - б??аралы?-саяси бил?кт?? ?йымдастырылуы мен ?рекет ету? ж?не оны? ???ы? субъект?лер? рет?ндег? индивидтермен ?зара ?атынасыны? ???ы?ты? формасы.[1]
?леуметт?к мемлекет
?леуметт?к мемлекет - ?леуметт?к ?амтамасыз етуд?? дамы?ан ж?йес?мен сипатталатын, жалдамалы ж?мысшылар?а минималды ?м?р де?гей?н ж?не ?леуметт?к т?уекелд?? т?мендеу?н кеп?лдейт?н мемлекетт?? т?р?.[1]
Унитарлы мемлекет
Унитарлы мемлекет - ?к?мш?л?к-территориялы? б?рлест?ктерд?? саяси дербест?г? болмайтын мемлекетт?к ??рылыс т?р?.
Мемлекетт?к ??рылыс?а келес? сипаттамалар т?н:
- елд?? б?к?л территориясында те? ж?рет?н б?рт?тас конституция;
- за?ды к?ш? б?к?л территория?а таралатын жо?ар?ы мемлекетт?к бил?к органдарыны? б?рт?тас ж?йес?; б?рт?тас ???ы? ж?йес?;
- бил?кт?? муниципалды органдарыны? жалпы мемлекетт?к органдар?а ба?ынуы.[1]
Мемлекетаралы? т?лем кел?с?м?
Мемлекеттер арасында?ы сырт?ы сауда алыс-бер?стер? мен бас?а да операциялар?а байланысты т?лем т?леу ж?не есеп айырысу шарттары мен т?рт?б?н белг?лейд?. 1929 — 33 жылдарда?ы д?ниеж?з?л?к экономикалы? да?дарыстар кезе??нде батыс елдер?нде ке? етек алды. Б?л кезде к?птеген мемлекеттер валюта шектеу?н енг?з?п, оны? ерк?н алмасуын то?тат?ан болатын. Мемлекетаралы? т?лем кел?с?м? к?здеген ма?сатына ж?не кейб?р елдерд?? ерекшел?ктер?не ?арай алуан т?рл? болып келед?. Нег?з?нен экспортты? ж?не импортты? тауар айналысына байланысты сырт?ы есеп айырысу ж?не ол ?ш?н т?лем т?леу ма?сатын к?здейд?. К?птеген дамы?ан ж?не дамушы елдер арасында?ы есеп айырысу ек? жа?ты кел?с?мдер нег?з?нде клиринг т?р?нде ж?рг?з?лед?.
Мемлекет функциялары
Мемлекет функцияларын аны?тауда, б?з е? алдыменмемлекетт?? ?о?ам ?м?р?ндег? жалпы р?л?н басшылы??а алуымыз керек. Б?л жерде б?р?нш? орын?а мемлекетт?? адамдарды ?ауымдасты??а б?р?кт?рет?н, оларды? м?дделер?н т?й?ст?рет?н, жалпы нормаларды са?тау?а м?жб?рлейт?н ж?не геосаяси т?тасты?ты ?алыптастыратын б?р?кт?руш? р?л? ?ойылады. Б?дан мемлекетт?? е? б?р?нш? функциясы м?жб?рлеу функциясы екенд?г?н к?руге болады.
М?жб?рлеу функциясы ?р т?рл? ?д?стер мен ??ралдар ар?ылы ?ске асуы м?мк?н. Б?л не т?келей к?ш к?рсету болуы м?мк?н, не жанама м?жб?рлеу болуы м?мк?н. Барлы? мемлекеттерде бил?к ??рушы субъект м?жб?рлеуд? пайдаланады, б?ра? оны ?р жа?дайда ?ркалай ?олданатынды?тан мазм?ны мен сипаты, ?д?стер? мен ??ралдары ?р?илы болуы м?мк?н.
Осы функцияны ж?зеге асыру ?ш?н мемлекетт?к бил?кт?? ??рылымында м?жб?рлеу к?штер? ?алыптасады, я?ни олар: ?рекеттерд? нормативт? т?р?ыда ба?алайтын ж?не к?н?л? немесе к?н?л? емест?г?н?? объективт? а?и?атын белг?лейт?н, м?жб?рлеу шаралары туралы м?селелерд? шешет?н за? органдары; тергеу органдары; полиция; пенитенциарлы? мекемелер ж?не бас?алары.
?ркениетт? мемлекеттерде м?жб?рлеу ???ы?ына тек мемлекетт?к бил?к органдары ?ана ие. М?жб?рлеу функциясы, мемлекетт?? бас?а да функциялары сия?ты, органдар мен бил?к субъект?лер?н?? бил?кт?к ?к?летт?ктер?нде белг?ленед?. Б?ра? ???ы?ты? мемлекетте мемлекетт?к бил?к органдары м?жб?рлеу шараларын ???ы?ты? нормалар ше?бер?нде ?ана ?олдана алуы м?мк?н. Сонды?тан м?жб?рлеу ?рекеттер? за?ды деп танылатынды?тан азаматтар оларды ?абылдау?а ж?не ба?ыну?а м?ндетт?.
Алайда, бил?к ??ру ?з мазм?ны бойынша агрессивт? ?рекет бол?анды?тан бил?к ж?рг?зуш? субъект т?келей ти?мд?л?к пен н?тижел?л?кке ?ол жетк?зу ?ш?н м?жб?рлеу ?д?стер? мен ??ралдарын ?олдануда за?мен белг?ленген шектен шы?ып кету? де м?мк?н. Б?л ?рекеттерд?? за?сыз еке?д?г? аны?, ал оларды? ?ажетт?л?г? ж?не ?с ж?з?нде ?з?н а?та?анына с?лтеме жасау жетк?л?кт? нег?з болып табылмайды.
М?жб?рлеу функциясыны? болуы мемлекетт? бил?к ??рушы к?штерд?? ?олында?ы сойыл?а, диктатураны?, террорды? ??ралына айналдырып ж?беру? м?мк?н.
Мемлекетт?? келес? функциясы — кел?с?мд?к функция. Мемлекетт?? саяси ?атынастарды? ?р т?рл? субъект?лер?н?? арасын кел?ст?руш? орган екенд?г? с?зс?з, ол айтыс-тартыстарда т?реш? рет?нде ?атысады, позицияларды? жа?ындасуына ж?рдемдесед?. М?селен, мемлекетт?к органдарды? е?бек пен капитал арасында?ы кел?с?мд?к р?л? белг?л?. Сонды?тан ?ркениетт? мемлекет ?ш?н саяси ?атынастарды? барлы? субъект?лер?н?? т?пк?л?кт? м?дделер? туралы ?ам?орлы? басты болып саналады, ж?не б?л ?ам?орлы? тек ?а?аз ж?з?нде ?алып ?оймауы ?ш?н мемлекетт?к органдар барлы? азаматтарды? м?дделер?н ?амтып, б?лд?ре алатындай ж?не азаматты? ?о?ам ?йымдарымен ке? ?арым-?атынас?а т?се алатындай саяси ?атынастарды? барлы? субъект?лер?н?? т?пк?л?кт? м?дделер?н белсенд? ?ор?ай алатын дамы?ан ???ы?ты? база?а ие бола отырып ??рылымдануы ти?с.
Кел?с?мд?к функция — мемлекетт?? ма?ызды функциясы, оны? ?ргетасы. Б?л функция ?о?амны? саяси м?дениет?н?? ?алыптасу мен даму де?гей?не, оны? ?ркениеттену?н?? артуына орай жан-жа?ты ж?не ма?ызды бола т?сед?. Кел?с?мд?к функция адамгерш?л?к, ?айырымдылы?, ?зг?л?к, т?з?мд?л?к сек?лд? ??ымдар басты болатын д?лд?? дамуымен де байланысты. Мемлекетт?? кел?с?мд?к функциясыны? ж?зеге асуында азаматты? ?о?ам институттары ма?ызды м?нге ие.
Мемлекетт?? ?ш?нш? функциясы — ?йымдастырушылы?. Мемлекет адамдарды? ?леуметт?к ?м?р?н?? нег?зг? аспект?лер?н?? ?йымдасуына ?атысады. Б?л ?ш?н мемлекетт?к менш?кт??; мемлекетт?? ?аржылы? м?мк?нд?ктер?н??; мемлекетт?к органдар ?ызмет?н?? жалпылы?, м?ндетт?л?к ж?не бас?арушылы? сипаттарыны?; ???ы?ты? базаны?; мемлекет шараларыны? за?дылы?ыны? болуы шарт.
Мемлекет ?з?н?? таби?и, функционалды? ерекшел?ктер?не орай экономикалы? дамуды? к?шт? факторы бола алады. Этатизм (мемлекетт?? экономика?а ы?палы) ай?ын формада барлы? мемлекеттерде болады, ал кейб?р мемлекеттерд?? ?ызмет?нде басты болып барлы?ын ?амтиды. Этатизм кауымдасты?ты? т?рш?л?к ?рекет? ?ш?н ?ажетт? ба?дарламалы? м?селелерд?, ма?саттарды шешуге кажетт? к?штерд? ж?мылдыру?а м?мк?нд?к беред?. М?селен, экономика саласында — б?л мемлекетт?? экономикалы? куаты мен экономикалы? дербест?г?н?? артуы, ?шк? рынокты ?ор?ауы, ?лемд?к ?ауымдасты?та экономикалы? белсенд?л?г?н камтамасыз ету? ж?не т.б.
Алайда, ?аз?рг? саяси т?ж?рибе к?рсет?п отыр?андай, мемлекетт?? экономикалы? салма?ыны? шектен тыс к?шею? мемлекетт?к бил?кт?? ы?палыны? ?алыптан тыс ?л?аюына, азаматты? ?о?ам институттарыны? шектелу? мен шеттет?лу?не, ?о?амны? саяси то?ырауына алып келет?н демократия?а жат тенденцияларды? пайда болуына ?кел?п со?ады.
Мемлекет ?леуметт?к ?м?рд?? нег?зг? аспект?лер?н реттеуге де ?атысады. Ол ?о?амда?ы ?леуметт?к жа?дайды ?ада?алау?а, ?о?амды? к?з?арасты ба?ылау?а, ?о?амны? кеселд? т?старымен, ?айшылы?тарын аны?тап, алдын алу?а м?ндетт?.
Мемлекет белг?л? б?р де?гейде ?о?амны? рухани ?м?р?н?? ?йымдастырушысы да болып табылады. Ол адамдарды? т?рш?л?к ?рекет?нде ?ызмет етет?н ?леуметт?к ?а?идалар?а, адамгерш?л?к принциптерге, ?скеле? ?рпа?ты? болаша?ына; оны? азаматты? кемел?не жету?не, рухани м?дениетт? игеру?не, ?леуметт?к ?м?рге дайынды? де?гей?не ж?не бас?аларына бей-жай ?арай алмайды.
Мемлекетт?? рухани ?м?рд? ?йымдастыру м?ддел?л?г? саяси экстремизмн?? шектен тыс формасында к?р?ну? м?мк?н, мысалы, ?о?амны? рухани ?м?р?н?? барлы? т?старыны? мемлекетт?? саяси ба?ылауында болуы ж?не осы?ан байланысты мемлекетт?? идеократты? саяси ж?йеге айналуы тоталитарлы? режимдерге т?н ??былыстар. Б?л ?рд?ст? авторитаризмнен де бай?ау?а болады, себеб? авторитаризм де халы?ты б?р?кт?рет?н идеология?а с?йенед?.
Мемлекетт?? т?рт?нш? функциясы — ?ор?ау функциясы. Мемлекет ?о?ам т?ра?тылы?ы мен оны? дамуы ?ш?н ?олайлы жа?дайлар жасай отырып ?ор?айды. Ол адамдар ?ауымдасты?ын сырт?ы тер?с ?серлерден ж?не ?шк? деструктивт?, ?иратушы к?штерден ?ор?ауы ?ажет. "Милитарист?к мемлекеттер", "полициялы? мемлекеттер" деп аталатын мемлекеттерде ?арастырып отырыл?ан функция шектен тыс артып, ?стемд?к етед?.
?арастырылып ?ткен функцияларды? барлы?ы ?андай д?режеде болмасын барлы? мемлекеттерге т?н, себеб? олар мемлекет м?н?н?? к?р?н?с? болып табылады, ж?не оны? таби?аты мен нег?з?нен туындайды. Б?ра? мемлекет т?рлер?н аны?тауда б?л функцияларды? ара?атынастары ?р т?рл? екенд?г? бай?алады. Оларды? мемлекетт?? т?рш?л?к ?рекет?ндег? орнын бас?ару формалары мен саяси режим ерекшел?ктер?не сай ??рыл?ан мемлекетт?к органдарды? ??рылымды? ?з?нд?к ерекшел?г? аны?тайды.
Авторитарлы? типтег? мемлекеттерге м?жб?рлеу функциясыны? кел?с?мд?к функциядан басымдылы?ы, саяси ?атынас субъект?лер?н?? дербест?г?н?? жет?мс?зд?г?, оппозицияны? ?лс?зд?г? мен ?йымдаспа?анды?ы т?н. Осы?ан байланысты авторитарлы? мемлекеттер ж?зеге асырып отыр?ан акцияларыны? салыстырмалы за?дылы?ымен, ай?ын т?ра?тылы?ымен сипатталынады. Осыны? салдарынан ?о?амды? организмде дер кез?нде мемлекетт?к органдар шеш?м?н табу?а м?мк?нд?к бермеген ?леуметт?к проблемалар жина?талынуы ж?не шо?ырлануы м?мк?н. Бил?к ?те беделд? ж?не ?ажетт? к?с?бил?кке ие бол?анды?тан пайда бол?ан барлы? проблемаларды шешуге ?аб?летт? деген саяси иллюзияны? нег?з?нде ?ызмет етед?.
Демократиялы? мемлекеттерде м?жб?рлеу функциясымен ?атар кел?с?мд?к функция да басым болады. Саяси ?атынастар субъект?лер? дербес, ?о?амда дамы?ан саяси м?дениет?мен ?йымдас?ан оппозиция ?ызмет етед?, ал б?л саяси м?дениет о?ан шиелен?с т?й?н?н ?з уа?ытында тар?ату?а м?мк?нд?к берет?н, жа?дайды? т?ра?тануы мен ?о?амны? ?леуметт?к даму жолымен ал?а басуына ж?рдемдесет?н конструктивт? саяси, экономикалы?, ?леуметт?к идеялар мен акцияларды ?сыну?а ж?не оларды? ж?зеге асуына ?атысу?а жа?дай жасайды.
Оппозицияны? м?ндет? — ?о?амды? ?м?рде е? басты м?селелерд?? ?ойылуы мен шеш?лу?не ашы? ?атысу жолымен электоратты? сен?м?не ие болу. ?ажетт? демократиялы? ??рылымдарды? болуы мемлекетт?к саяси акцияларды? да, сондай-а? саяси ?атынастарды? ?р т?рл? субъект?лер?н?? де за?дылы?ын толы?тай ?амтамасыз етед?.
Тоталитарлы? мемлекеттерде м?жб?рлеу мен ?ор?ау функциялары дамы?ан, ?йымдастыру функциясы барлы?ын ?амтиды ж?не кел?с?мд?к функциясын жо??а т?н деуге болады. Сонды?тан тоталитарлы? мемлекеттер ?о?амды? ?м?рд?? барлы? салаларында толы?тай ?йымдас?ан ба?ылау ж?рг?зет?н мемлекетт?к нормалар мен ?а?идаларды? ?стемд?г?мен, я?ни ?о?ам ?м?р?н?? толы?тай мемлекеттену?мен сипатталатын ?те к?шт? милитарландырыл?ан полициялы? мемлекет болып саналады.
Мемлекет типтер? мен онда?ы ?андай да б?р функцияны? басымды?ы арасында органикалы? байланыс бар. Мемлекет функциялары ?з кезег?нде мемлекетт?к ?ызметт?? таралу айма?ын, мемлекетт?к органдарды? ??рылымы мен бил?кт?к ?к?летт?ктер?н аны?тайды.[2]
Мемлекетаралы? экономикалы? ода?тар
?леуметт?к-экономикалы?, аума?ты? ?ажетт?л?кке байланысты немесе айма?ты? рыноктарды ?алыптастыру, б?рт?тас экономикалы? ке??ст?к ??ру ?ш?н, кей жа?дайда бас?а экономикалы? ода?тардан ?ор?ану ?ш?н ??рылады. М?ндай ода??а к?рген мемлекеттер сырт?ы сауда, ?нерк?с?п пен ауыл шаруашылы?, ?ылыми-техникалы? прогресс, валюта, ?орша?ан ортаны ?ор?ау салаларында, айма?ты? саясатта б?ры??ай шаралар ж?йес?н ?ске асырады. Мемлекетаралы? экономикалы? ода?тар экономикалы? интеграция?а ке? жол ашады. Д?ние ж?з?нде мемлекетаралы? экономикалы? ода?тар 20 ?асырда ке? ?р?с алды. Оларды? кезе?д? м?ндеттерге орай ау?ымы мен бас?ару функциялары ?згер?п, ??рылымы жет?лд?р?л?п отырды. Кейде оны? ??рамында б?р ??рлы?та орналас?ан мемлекеттер т?гелдей дерл?к ?амтылады. Батыс Еуропа экономикалы? ода?ы осындай ?лкен мемлекетаралы? экономикалы? ода?тар?а жатады.
?аза?стан т?уелс?зд?к ал?аннан бер? б?рнеше Мемлекетаралы? экономикалы? ода?тар?а: Кеденд?к ода??а (1995), Шанхай ынтыма?тасты? ?йымына (2001), Еуроазия экономикалы? ода?ына (2002), Орталы? Азия ынтыма?тасты? ?йымына (2004) м?ше болды. ?аза?станны? ж?не осы ода?тар ??рамына енет?н бас?а да мемлекеттерд?? ал?а ?ой?ан нег?зг? ма?саты — алыс-жа?ын к?рш? елдермен арада?ы эконамикалы? ?арым-?атынасты ны?айту, сырт?ы сауда-сатты?ты дамыту, айма?та?ы т?ра?тылы?ты, ?ау?пс?зд?кт?, ?зара ти?мд? байланыстарды ?амтамасыз ету, ?шк? реформаларды? ?ске асырылуына ?олайлы жа?дай ту?ызатын сырт?ы ортаны ?алыптастыру. Олар а?ымда?ы м?селелермен ?атар келешектег? к?рдел? м?селелерд? де шешуге к?ш салады. М?селен, Орталы? Азия айма?ында м?най мен газды, электр ?уаты мен су ресурстарын ти?мд? пайдалану, экологиялы? м?селелерд? б?рлес?п шешу, орта? рынок ??ру, халы?аралы? ла?кест?кке, ес?ртк? бизнес?не ?арсы б?рлес?п к?ресу, та?ы бас?а Орталы? Азия ынтыма?тасты? ?йымыны? алдына ?ойылып отыр?ан орта? к?рдел? м?ндеттер болып табылады.
Мемлекет иел?г?не алу
Мемлекет иел?г?не алу — шаруашылы? ж?рг?зуш? субъект?лерд? т?келей бас?ару ат?арымдарын мемлекеттен жеке немесе за?ды т?л?алар?а ?ш?нара немесе толы? (соны? ?ш?нде жекешеленд?ру жолымен де) беру. ?к?мш?лд?к-?м?рш?лд?к экономикадан нары?ты? экономика?а к?шуд??, тауар ?нд?руш?лерд?? дербест?г?н ны?айтуды?, рынокты тауарлармен (?ызметтермен) молы?тыруды?, тауарларды? сапасын арттыруды?, мемлекет к?с?порындарды? монополизм?н жоюды? ма?ызды ба?ыты рет?нде ?аралады. Жалпы ел экономикасыны? ти?мд?л?г?н арттыру?а ж?не оны? азаматтарыны? т?рмыс де?гей?н к?теруге ба?ытталады. ?олданыста?ы за?дар?а ж?не жекешеленд?ру ба?дарламасына с?йкес ж?зеге асырылады.
Мемлекетт?к айыптаушы
Мемлекетт?к айыптаушы — ?ызмет? ?ылмысты? ?с бойынша айыпталушыны? к?н?с?н д?лелдеуге ба?ыттал?ан, сот отырысында за??а с?йкес нег?зде мемлекет атынан айыптауды ж?зеге асыратын лауазымды т?л?а. Мемлекетт?к айыптаушы ?ызмет?н?? ???ы?ты? жай-к?й? ?р мемлекетте ?р т?рл? аталады ж?не м?ндай ?ызмет барлы? жерде б?р?не б?р? ??сай бермейт?н салалы? мемлекет ?ызмет ж?йелер?нде ат?арылады. Б?р елде мемлекетт?к айыптаушы лауазымы сот ж?йес?н?? ??рамында?ы ?ызметт?к тарма? болса, бас?аларында ол ?з алдына б?р мемлекет ?ызмет ж?йес?. ?аза?станда мемлекетт?к айыптаушы ?ызмет? прокурор лауазымыны? ат?аратын м?ндеттер?н?? б?р саласы. М?ндай ?ызмет прокурорды? ?ылмысты? ?с материалдарына с?йене отырып, заттай д?лелдемелер мен ку? ай?а?тары ар?ылы айыптаушылы? т?жырым айтып, соттан сотталушы?а жазаны? на?ты б?р т?р?н та?айындауды с?рауынан т?рады. Сотта мемлекет айыптауды ?олдау ?ш?н прокурор ?з д?йектер?н алдын ала орны?тыру сатысынан ?тед?. Тергеу органдарынан кел?п т?скен ?ылмысты? ?ст?? за?дылы?ын ?ада?алау барысында прокурор за?сыз ?оз?ал?ан ?ст? ?ыс?артады не ?айта саралайды немесе н?с?ау бер?п тергеуш?ге ?айта ж?беред?. Ал за? талабына толы? жауап берет?н ?с болса немесе за?сызды?тар жойылып, ?айта т?скеннен кей?н прокурор ?ст? сот?а ?тк?зед?. Мемлекет айыптауды ?олдау да ?ылмыс жаса?ан адамны? ?удалануын талап еткен за?ны? орындалуын ?ада?алаудан туындайды.
Мемлекетт?к алтын ж?не асыл металдар музей?, 1992 жылы ??рыл?ан. ?аза?станды? ?ол?нер шеберлер?н?? туындыларын ж?не к?не замандардан жеткен зергерл?к б?йымдарды жинап, са?тап ж?не зерттеп, насихаттауды к?здейд?. Мемлекетт?к алтын ж?не асыл металдар музей?н ??руда?ы ма?сат: республика к?лем?ндег? к?птеген музейлерде са?тал?ан, археологиялы? ?азбалардан табыл?ан ?р ?асыр ?ол?нер шеберлер?н?? б?йымдарын б?р жерге шо?ырландыру; т?уелс?зд?кке дей?н жа?ын ж?не алыс шетелдерге шы?арыл?ан тарихи-м?дени ??ндылы?ы зор асыл заттарды ?аза?стан?а ?айтарып, жина?тау?а ы?пал ету. Зергерл?к ?нер туындыларын осылайша б?р музейге шо?ырландыру ерте замандардан бер? саба?тасты?ын ?збей келе жат?ан ?нерд?? к?ркемд?к, технологиялы? ?д?с-т?с?лдер?н, композиция стилдер?н салыстырмалы т?рде, ?р ?ырынан зерттеуге м?мк?нд?к беред?. Мемлекетт?к алтын ж?не асыл металдар музей? 2000 жылы Астана ?аласына к?ш?р?лд?.[3][4][5]
Дерекк?здер
- ↑ a b c d e f g h Орысша-?аза?ша т?с?нд?рме с?зд?к: ?леуметтану ж?не саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын бас?ар?ан э.?.д., профессор Е. Арын – Павлодар: ?ЭКО? ??Ф. 2006. – 569 б. ISBN 9965-808-89-9
- ↑ Теориялы? саясаттану. О?улы?. — Алматы: Издательский центр ОФППИ ?Интерлигал?, 2005. ISBN 9965-537-99-2
- ↑ ??аза?стан?: ?лтты? энциклопедия / Бас редактор ?. Нысанбаев – Алматы ??аза? энциклопедиясы? Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том
- ↑ Саяси т?с?нд?рме с?зд?к. – Алматы, 2007. ISBN 2025-08-061-3
- ↑ Биекенов К., Садырова М. ?леуметтануды? т?с?нд?рме с?зд?г?. — Алматы: С?зд?к-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7
С?лтемелер
- Bigox.kz Мемлекет реферат (?аза?ша)
![]() | Б?л ма?аланы Уикипедия сапа талаптарына лайы?ты болуы ?ш?н уикиленд?ру ?ажет. |
![]() | Б?л ма?алада еш сурет жо?.
Ма?аланы жет?лд?ру ?ш?н ?ажетт? суретт? енг?з?п к?мек бер???з. Суретт? ?ос?аннан кей?н б?л ?лг?н? ма?аладан аласта?ыз.
|
|